Uzun bir geçmişi arkasında bırakarak bugüne ulaşmayı başarmış yazma eserler, Türkiye Yazma Eserler Kurumu (TYEK) Kitap Şifahanesi’nde hassas ve usta dokunuşlarla restore ediliyor.
İstanbul Rami Kütüphanesi’nin mesken sahipliği yaptığı Kitap Şifahanesi’nde, yazma eser, az matbu kitaplar ve sınır levhalar, tamiratları yapılarak gelecek jenerasyonlara bırakılıyor. Şifahanedeki aylar süren tamirat çalışmaları, özgün yapı korunarak en az müdahaleyle her bir yapıtın muhtaçlığına nazaran yapılıyor.
Restorasyonları tamamlanan eserler, belgelendikten sonra kutulanarak uygun depolama alanlarında koruma ediliyor, sonrasında da periyodik bakımları ve denetimleri sağlanıyor.
Kitap Şifahanesi’nde, gün yüzüne yeni çıkmış ciltler ile 800 yıldan fazla vakti geride bırakarak bugüne ulaşan Anadolu Selçuklu Devleti’ne ilişkin yapıtların şifalı ellerde yine hayat bulacağı hummalı çalışma başladı. Aylar sürecek çalışmanın akabinde eserler, ilişkin oldukları kütüphanelere yollanacak.
Eserler eksi 40 derecede dondurularak böcek tedbiri alınıyor
TYEK Kitap Şifahanesi ve Arşiv Dairesi Lideri Dr. Nil Baydar, yaptığı açıklamada, uzmanlarla toplam 102 kişinin çalıştığı şifahanede, restoratörler tarafından çeşitli süreçlerden geçirilen yazma yapıtların, kimya ve mikrobiyoloji uzmanlarınca tahlil edilerek neden bozulduğunu anlamak için kağıda, mürekkebe ve pigmentlere bakıldığını söyledi.
Eserlerin tamamına yakınının kuruma bağlı yazma eser kütüphaneleri ile Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı çeşitli müzelerden geldiğini, ayrıyeten üniversiteler ile çeşitli kurum ve kuruluşlardan nadiren eser gönderildiğini belirten Baydar, tamirat öncesine ait süreci şöyle anlattı:
“Öncelikli olarak yapıtların acil muhafaza muhtaçlığı olup olmadığına bakıyoruz. Eserler için evvel zararlılarla uğraş kapsamında eksi 40 derecede dondurularak böcek tedbiri alınıyor. Daha sonra mikroorganizmayla ilgili bir sorun varsa, öncelikle dezenfekte ediliyor, sonrasında belgelemeye geçiliyor. Belgelemede kitabın cildine, metin kısmına bakıyoruz, nasıl birleşmiş, nasıl dikilmiş, şirazesi nasıl, hangi mürekkeple yazılmış ve neden bozulmuş, bunları teşhis ediyoruz.
Doğru bir teşhisten sonra da tedavi prosedürüne karar verirken, yapıtın istinsah tarihine, temellük kayıtlarına, hangi yüzyıla ilişkin olduğuna dair not olup olmadığına ya da kimyasal olarak ne çeşit içeriklerin bulunduğuna, biyolojik aktivitesinin olup olmadığına dair bilgiye gereksinimimiz olduğunda uzmanlara danışıyoruz. Konservasyon metotlarına bu tahlillerden çıkan bilgilere nazaran karar veriliyor ve uygulamaya başlanıyor.”
Baydar, metin kısımlarında çoklukla karşılaştıkları sıkıntıların böcek hasarı olduğunu lisana getirerek, ayrıyeten mürekkep korozyonu ya da sayfalardaki metal iyonları sebebiyle görülen kırılganlıkların, evvelce yapılan kimi tamiratlarda yaşanan bozulmadan kaynaklı hasarların öncelikle ele alındığını kaydetti.
“2024’te 417 eser restore edildi”
Metin kısmı tamamlandıktan sonra dikiş ve şirazenin yapılmasıyla cildin tamiratına geçildiğini anlatan Baydar, şöyle devam etti:
“Fiziksel olarak bir kitap elbette ‘cilt’ ve ‘metin kısmı’ diye ayrılabilir lakin biz burada konservasyon yaparken bir bütün olarak ele almak zorundayız. Ne biçimde birleşeceğine karar veriyoruz zira o birleşim tekniği sayfanın açılırken bozulmasına ya da sağlam kalmasına yol açıyor. O yüzden teknikler çok önemli. Burada kitabı baştan sona tek bir kişi yapıyor. Derileri inceltiyorlar, derileri boyuyorlar, böcek deliklerini dolduruyorlar ve temizliyorlar.
Yüzlerce farklı süreç ortasından uygun olanı seçiyorlar, tamamlanınca kutulara yerleştiriliyor ve kütüphanelerine iade ediliyor. Yeni yıla girdiğimiz için 2024’ün istatistikleri geldi. Doğal bu stant vesilesiyle istatistiklerimiz biraz artmış. Bu şifahanedeki standartlar çerçevesinde bir kişi 1 yılda en fazla 5 ya da 5,5 kitap yapabiliyor. Zira güç iş, uğraş gerektiriyor. 2024’te burada 417 eser restore edildi.”
Baydar, onarılan yapıtların yıllar içinde bozulmaması için öncelikle koruma edilecek depoların düzenlediğini, ortam şartlarının ayarlandığını ve yangın tedbirlerinin alındığını belirterek, “Eserlerin toplu olarak ve uzun yıllar kalacağı yerlerin sağlıklı olması en kıymetli problem. Depo şartlarının sürekliliği ve takibi çok değerli. Uzun süren onarım süreçlerinden sonra şartları uygun olmayan bir depoya göndermek natürel ki hiç sağlıklı değil. Sıcaklık ve bağıl nem pahaları çok değerli. Yangınla gayret, materyalin dayanıklılığı çok kıymetli.” sözlerini kullandı.
Gün yüzüne birinci kere çıkan ciltler stant için hazırlanıyor
Baydar, yakın vakitte şifahanenin düzenleyeceği bir koridor standı olacağını lisana getirerek, şunları kaydetti:
“Şimdi çok heyecanlıyız. Yakında cilt standımız olacak. Bu cilt standında yapıtların yüzde 95’i birinci kez gün yüzüne çıkmış yapıtlardan oluşuyor. Kumaş, lake, elle işlenmiş deri ciltler, Abbasiler devri, Memlük Devleti, Fatih Sultan Mehmet’in kütüphanesindeki kitaplar, Memlük sultanları için hazırlananlar, Yasal Sultan Süleyman periyodunda tamamı altınla bezenmiş toplam 60 kadar cildi bir ortaya getiriyoruz.
Genç restoratörlerimiz bunların tamiri için çalışıyor. Standımız ocak sonu ya da şubat ayı içinde planlanıyor. Yaklaşık 3 haftalık daha işimiz var ciltlerle. Bu ciltler kitapların bir nevi giysisi aslında. Bizim için cilt çok değerli, bilhassa sultan nüshaları, devlet adamları, paşaların hazırlattığı kitaplar mükemmel biçimde ciltleniyor. Kitapların içerikleri çok değişik, kitapların içeriğine odaklanmadık, yüzyıllarına ve koleksiyonlarına odaklandık aslında.”
Baydar, bugüne çok az sayıda ulaşan Anadolu Selçuklu Devleti periyoduna ilişkin yapıtlardan 40’ının da Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesinden onarım için gönderildiğini anlatarak, “Bu eserler çok değerli. 800 yıldan fazla mühlet korunarak günümüze ulaşmış yazmalarla çalışıyoruz.
Maalesef kimilerinde mürekkep korozyonu var, kimilerinin özgün ciltleri tahrip olmuş. 800 yıl kimlerin elinden geçti, kimler okudu, kaç kent, kaç kütüphane gezdi tam olarak bilemiyoruz. Bu yüzden bu hasarlar olağan. Kağıtlarına, cilt özelliklerine bakıyoruz, yapıtları mümkün hayli toparlayıp tamirlerini tamamlamaya çalışacağız” dedi.
Baydar, bu yapıtların de yakın vakitte öbür bir stantta yer alacağını belirtti.
